ကုန္းေဘာင္ေခတ္ လူေမ်ာက္ မိသားစု ေနာက္ဆက္တြဲ

From -ညီလင္းဆက္ဘေလာ့

 စာအုပ္ကို Downlaod လုပ္ခ်င္ရင္ ဒီကို သြားပါ။

ဦးေရြွေမာင္

ကုန္းေဘာင္ေခတ္ လူေမ်ာက္ အေျကာင္းကို ဖတ္ဖူးခဲ့တာ ျကာပာျပီ။ လူထုေဒာှအမာ ေရးတာေရာ၊ ဒဂုန္ခင္ခင္ေလး ေရး တာေရာ၊ ဦးစိန္ေ မာင္ဦး ေရး တာေရာ၊ ျမေက တု ေရးတာေရာ၊ ေမာင္သ န္းေဆြ(ထားဝယ္) ေရးတာေရာ မွတ္မိေနပာတယ္။ ဒဂုန္ခင္ခင္ေလးက စာဆိုေတာှ ဝတဿထုျကီးထဲမွာ၊ လူထုေဒာှအမာက ေဈးေ ကာက္လူေမ်ာက္ ေဆာင္းပား၊ ဦးစိန္ေမာင္ဦးက လူေမ်ာက္မိသားစုနွင့္ သိပဿပံပညာ အျမင္၊ ျမေကတုက လူေမ်ာက္ ေမာင္ေရြွေမာင္နွင့္ သမီးမယ္ဖံု၊ ေမာင္သန္းေဆြက ကုန္းေဘာင္ေခတ္က လူေမ်ာက္ရွင္းတမ္း စတဲ့ နာမည္ေတြနဲ့ ျဖစ္ပာတယ္။

လူထုေဒာှအမာကေတာ့ ေရးထားတာကေတာ့ ထံုးစံအတိုင္း ေတာှေတာှ့ကို တိတိက်က် ျပည့္ျပည့္စံုစံု ရွိလွပာတယ္။ သူတို့ရဲ့ ပံုသဏဿဍာန္ အခ်က္အလက္ေတြ အားလံုးကို စံုစံုေစ့ေစ့ သိရပာတယ္။ ဒာေပမယ့္ အဲဒီလူေမ်ာက္ေတြ နိုင္ငံျခားေရာက္တဲ့ ေနာက္ပိုင္း ကိစဿစေတြေတာ့ မပာပာဘူး။ ျမေကတု ေရးထားတာကလည္း အဂဿငလိပ္မွတ္တမ္းမ်ားနဲ့ နန္းတြင္း ပုရပိုဒ္ျဖူကို အဓိကထားျပီး ေရးထားတာပာ။ ဦးစိန္ေမာင္ဦးကေတာ့ သူတို့ဟာ တကယ္ေတာ့ ေမ်ာက္တစ္ဝက္ လူတစ္ဝက္ မဟုတ္ဘဲ မ်ိုးဗီဇ ေျပာင္းလဲမွုေျကာင့္ အေမြးအမ်ွင္ေတြ ရွည္ထြက္လာျပီး ဒီလိုျဖစ္တာေျကာင့္ လူေမ်ာက္လို့ မေခာှဘဲ ေမြးရွည္လူသားလို့ ေခာှဖို့ကို တိုက္တြန္းထားတာပာ။ အားလံုးထဲမွာ အစံုလင္ဆံုးက လူထုေဒာှအမာရဲ့ ေဈးေကာက္ လူေမ်ာက္ ေဆာင္းပားလို့ ေျပာလို့ ရပာတယ္။

ဆရာ ေမာင္သန္းေဆြ(ထားဝယ္)က လူေမ်ာက္ ရွင္းတမ္းလို့ ေရးထားေပမယ့္ တကယ္ကေတာ့ သူရိယ ရုပ္စံုသတင္းစာ အေဟာင္း တစ္ခုထဲက အဲဒီအေျကာင္းကို ျပန္ေဖာှထုတ္ ထားတဲ့ သေဘာပာပဲ။ သူရိယကို အဲဒီသတင္း ေရးပို့သူက အဲဒီ လူေမ်ာက္မိသားစု နဲ့ ေဆြးမ်ိုးနီးစပ္ ေတာှစပ္တဲ့ ပင္စင္ အျငိမ္းစား ဌာနအုပ္ ဦးလွျကီး ဆိုသူရဲ့ မွတ္တမ္းကို ဦးနရိနဿဒ ကိုယ္ေတာှက ေရးသား ေပးပို့ခဲ့တာလို့ သိရပာတယ္။ ထူးျခားခ်က္က လူေမ်ာက္ ျဖစ္လာရတဲ့ အေျကာင္းပာ။ ဒဏဿဍာရီ သိပ္ဆန္လြန္းအား ျကီးပာတယ္။ လူတိုင္းသိတဲ့ ေလာနိုင္ငံသား လူေမ်ာက္ ဦးေရြွေမာင္ မဟုတ္ဘဲ ဗမာစစ္စစ္ ဦးဘေမာင္ မဟာျမိုင္ေတာထဲ ေရာက္ျပီး ေရအိုင္တစ္ခုထဲ စိမ္မိရာက အေမြးေတြေပာက္ျပီး ေမ်ာက္စိတ္ ျဖစ္သြားတာမ်ိုးနဲ့ ဇာတ္လမ္းကို ဆင္ထားပာတယ္။ သူတို့ရဲ့ မ်ိုးဆက္ နာမည္ေတြကလည္း မတူျကတာကို ေတြ့ရပာတယ္။

အထက္ကဟာေတြဟာ ျမန္မာမွတ္တမ္းမွာဆို ကုန္သေလာက္နီးနီးပာပဲ။ ေဆာင္းပား တစ္ခုနဲ့ တစ္ခုကလည္း မတူျကတာေတြ၊ လိုေနတာေတြ၊ ပိုေနတာေတြ ရွိပာတယ္။ က်ြန္ေတာှကေတာ့ အဲဒီအခ်က္ေတြ အားလံုးကို စုစည္းျပီး ျပည့္ျပည့္စံုစံုျဖစ္ေအာင္ နိုင္ငံျခားသားေတြရဲ့ ေရးသားခ်က္ေတြကိုပာ ျဖည့္စြက္ ေလ့လာခဲ့ပာတယ္။ စေရးတဲ့ အခ်ိန္ ပံုေတြစစုေဆာင္းတဲ့ အခ်ိန္ကစျပီး အခုေရးခ်ိန္အထိ ၆လေက်ာှ ရွာေဖြေလ့လာ ခဲ့ပာတယ္။ ဒီေဆာင္းပားရဲ့ ေအာက္ေျခမွာ ေလ့လာခဲ့တဲ့ စာအုပ္ေတြ စာတမ္းေတြကို ေဖာှျပထားပာတယ္။



ပထမဆံုး လူေမ်ာက္ျဖစ္တဲ့ ဦးေရြွေမာင္ကို ၁၇၉၆ ခုနွစ္မွာ သံလြင္ျမစ္ (သို့) မုတဿတျမစ္ ေဘးက ေလာနိုင္ငံ မိုင္းရံုးျကီးနယ္မွာ ေမြးဖြားခဲ့တယ္။ (ပထဝီ အေျခအေနနဲ့ အေခာှအေဝာှအရ အဲဒီေဒသဟာ အခု ထိုင္းနိုင္ငံထဲက Mae Yong ပဲျဖစ္ဖို့ မ်ားပာတယ္) အဲဒီေဒသကို အပိုင္စားတဲ့ ေစာှဘြား တစ္ေယာက္က ထူးထူးဆန္းဆန္း အေမြးအမ်ွင္ေတြနဲ့ ကေလးငယ္ကို ျမန္မာဘုရင္ထံ အထူးအဆန္း လက္ေဆာင္ ပဏဿဏာအျဖစ္နဲ့ ဆက္သလိုက္တာမို့ သူ့အသက္ ငားနွစ္သား အရြယ္မွာ အင္းဝဘုရင္ ထံကို ေရာက္လာပာတယ္။ သူ့တစ္ကိုယ္လံုးမွာ အေမြးနုနုေလးေတြ ရွည္လ်ားစြာ ေပာက္ေနတယ္။ သူ့မ်က္လံုး အသားအေရ ပံုစံ စတာေတြက ျမန္မာေတြနဲ့ မတူဘူးလို့ ဆိုပာတယ္။ (ဒီအျဖစ္အပ်က္ေတြကို ၁၈၂၆မွာ ပထမဆံုး မွတ္တမ္းတင္နိုင္ခဲ့တဲ့ အဂဿငလိပ္ သံအဖြဲ့က ကေရာဖို့(ဒ္) မွတ္တမ္းကို လူထုေဒာှအမာ ေဆာင္းပားထဲမွာ ဖတ္နိုင္ပာတယ္)

ေရြွေမာင္ဟာ အဲဒီကတည္းက နန္းတြင္းမွာ ေပ်ာှေတာှဆက္အျဖစ္နဲ့ ျကီးျပင္းလာခဲ့တယ္။ ေမ်ာက္ေတြလို ကျပ ေဖ်ာှေျဖရပာသတဲ့။ သူ့မိဘေတြမွာေရာ သူတို့ မ်ိုးနြယ္စုထဲမွာပာ သူ့လို အေမြးအမ်ွင္ေတြ မရွိဘူးလို့ သူက ေျပာပာတယ္။ လူပ်ိုအျဖစ္ကို အသက္၂၀ အရြယ္မွ ေရာက္ပာတယ္တဲ့။ အသက္ ၂၂ မွာေတာ့ ဘုရင္က (ဘျကီးေတာှဘုရား) သူ့ကို လွတဲ့ နန္းတြင္းသူ တစ္ေယာက္နဲ့ လက္ထပ္ေပးပာတယ္။ သူတို့ ကေလး ေလးေယာက္ရခဲ့တယ္။ အားလံုးက မိန္းခေလးေတြခ်ည္းပာပဲ။ နွစ္ေယာက္ကေတာ့ ငယ္ငယ္ရြယ္ရြယ္နဲ့ ဆံုးပားသြားခဲ့ျပီး တတိယ သမီးေလးက မိခင္ျဖစ္သူနဲ့ အေတာှ့ကို တူပာသတဲ့။ ေနာက္ဆံုး ၂နွစ္အရြယ္ ကေလး တစ္ေယာက္ကေတာ့ သူ့လိုပဲ အေမြးအမ်ွင္ေတြနဲ့ ျဖစ္လာတယ္။ အဲဒီ အငယ္ဆံုး သမီးက ေရြွေမာင္ရဲ့ အေမြကို ဆက္ခံတဲ့ မဖံုး ျဖစ္ပာတယ္။ ကေရာဖို့(ဒ္)ရဲ့ စာအုပ္ထဲမွာ ကိုေရြွေမာင္နဲ့ သမီးမဖံုးရဲ့ပံုဆိုျပီး ေဖာှျပခဲ့ရာမွာ ကိုေရြွေမာင္ရဲ့ပံုက ဟုတ္ေပမယ့္ မဖံုးရဲ့ပံုက မွားေနတယ္လို့ ေနာက္ပိုင္းမွာ ဟင္နရီနယူး(လ္)က ေထာက္ျပခဲ့ပာတယ္။


ပံု(၂) ကိုေရြွေမာင္တို့ အေျကာင္းကို ပထမဆံုး မွတ္တမ္းတင္ခဲ့သူ John Crawfurd


မဖံုး


ပံု(၃) Ma Phoon

အဲဒီေနာက္ ၁၈၅၅မွာ အင္းဝကို ကပဿပတိန္ ဟင္နရီယူး(လ္) ေရာက္လာခဲ့ပာတယ္။ သူတို့ ေရာက္လာခ်ိန္မွာေတာ့ ကိုေရြွေမာင့္သမီး မဖံုးဟာ အသက္ ၃၁အရြယ္ ရွိေနပာျပီ။ သူ့ကို အီတလီလူမ်ိုး တစ္ေယာက္က လက္ထပ္ျပီး နိုင္ငံျခားကို ေခာှသြားဖို့ ျကိုးစားပာေသးတယ္။ ဒာေပမယ့္ သီေပာမင္းက ခြင့္မျပုခဲ့ပာဘူး။ ေနာက္ဆံုးေတာ့ မဖံုးကို ဘုရင္ကပဲ သာမန္အရပ္သား တစ္ေယာက္နဲ့ လက္ထပ္ေပးခဲ့တာလို့ ဆိုရပာမယ္။ ဟင္နရီယူး(လ္)တို့ လာေရာက္ခ်ိန္မွာ မဖံုးမွာ သားေလး နွစ္ေယာက္ေတာင္ ရေနပာျပီ။ ဦးေရြွေမာင္ကေတာ့ လူဆိုးဓားျပေတြ သတ္ျဖတ္လို့ ကြယ္လြန္ျပီးခဲ့ျပီလို့ သိရပာတယ္။ မဖံုးဟာလည္း သူ့အေဖ ဦးေရြွေမာင္လိုပဲ တစ္ကိုယ္လံုးကို အေမြးရွည္ေတြနဲ့ ဖံုးလို့ေနပာတယ္။ မဖံုးကေန သားသမီး သံုးေယာက္ ေမြးဖြားခဲ့ျပီး အဲဒီအထဲက ေမာင္ဖိုးဆက္နဲ့ မမိ တို့ဟာ မဖံုးလိုပဲ တစ္ကိုယ္လံုးမွာ အေမြးေတြနဲ့ ျဖစ္ပာတယ္။


ပံု(၄) ၁၈၅၅မွာ မဖံုးအေျကာင္းကို မွတ္တမ္းတင္နိုင္ခဲ့သူ Sir Henry Yule (May 1, 1820 - December 30, 1889)

သူတို့မိသားစုဟာ သူတို့ကို အထူးအဆန္း လာျကည့္တဲ့ နိုင္ငံျခားသားေတြ ဆီကေန အခေျကးေငြကို ေကာက္ခံျပီး အသက္ေမြး ဝမ္းေက်ာင္းမွု ျပုခဲ့တယ္။ သူတို့ဟာ ျကည့္ရွုသူ တစ္ေယာက္ခ်င္းစီကေန ရူပီးေငြေလးဆယ္ ယူတယ္လို့ သိရပာတယ္။

နာမည္ျကီး ေဖ်ာှေျဖတင္ဆက္သူ တစ္ေယာက္ျဖစ္တဲ့ ဘာနမ္ဟာ ၁၈၇၁ ခုနွစ္ ကတည္းက သူတို့ကို အေမရိကန္ေခာှျပီး သူ့ရဲ့ (Greatest Show On Earth) ဆိုတဲ့ ဆပ္ကပ္ပြဲျကီးမွ ျပစားဖို့ ျကိုးစားခဲ့တယ္။ ဒာေပမယ့္ ဘုရင္က ခြင့္မျပုခဲ့ဘူး။ ၁၈၈၅မွာေတာ့ သီေပာမင္း နန္းက်ျပီး နန္းတြင္းေရးေတြ ရွုပ္ေထြးေနတဲ့ အခ်ိန္မွာ မဖံုးတို့ မိသားစုဟာ ေနျပည္ေတာှကေန ေတာတြင္းတစ္ေနရာကို ထြက္ေျပးခဲ့ျကတယ္။ ေမာင္ဖိုးဆက္ဟာ မ်က္စိ မေကာင္းေတာ့တဲ့ မိခင္ မဖံုးကို ေက်ာမွာပိုးျပီး ထြက္ေျပးခဲ့တယ္လို့ ဆိုပာတယ္။ ေတာထဲမွာ သူတို့ ဒုကဿခ ေရာက္ေနစဉ္မွာပဲ သီေပာမင္းထံမွာ အမွုထမ္းခဲ့ဖူးတဲ့ အီတလီလူမ်ိုး အရာရွိ ကပဿပတိန္ ေပပာနိုက (Captain Paperno) သူတို့ကို ရွာေတြ့ျပီး ကယ္တင္ခဲ့တယ္။ ျပီးေတာ့ သူတို့ကို ဥပေရာကို ပို့ဖို့ စီစဉ္ခဲ့ပာတယ္။ ၁၈၈၆ ဇြန္လထဲမွာ မမိ ကြယ္လြန္ခဲ့တယ္လို့ ဆိုပာတယ္။ အသက္ ၂၃နွစ္ အရြယ္ေလာက္မွာ ျဖစ္ပာလိမ့္မယ္။ ၁၈၈၆ ေနြရာသီမွာေတာ့ သူတို့ကို လန္ဒန္ျမို့ ပီကာဒလီ လမ္းေပာှက Egyptian Hall မွာ ျပန္လည္ ေတြ့ျမင္ရပာတယ္။


မဖံုးနဲ့ ေမာင္ဖိုးဆက္


Ma Phoon (31yrs) and Moung Phoset (14months)

၁၈၈၆ ခုနွစ္ ေနြရာသီမွာ မဖံုးနဲ့ ေမာင္ဖိုးဆက္တို့ အဂဿငလန္ကို ေရာက္လာခဲ့ပာတယ္။ အဲဒီအခ်ိန္မွာ မဖံုး အသက္က ၆၂ နွစ္ေလာက္ ရွိေနျပီျဖစ္ျပီး မ်က္စိလည္း ကြယ္ေနပာျပီ။ ဘာနမ္လည္း သူတို့ရွိရာ အဂဿငလန္ကို လိုက္လာပာတယ္။ သူ့အျကံက အေမရိကားမွာ စီစဉ္တင္ဆက္ေနတဲ့ သူ့ရဲ့ ပြဲထဲမွာ မဖံုးတို့ သားအမိ နွစ္ေယာက္ကို ျပသဖို့ပာပဲ။ ဒာေပမယ့္ သူ့ထက္အရင္ လာျပီး စည္းရံုးေနတဲ့ အျခားေသာ ပြဲစီစဉ္ေနသူေတြလည္း အဲဒီကို ျကိုေရာက္ေနတာကို ေတြ့ခဲ့ရတယ္။ ေနာက္ဆံုးမွာေတာ့ ဘာနမ္ဟာ အျခားသူေတြေပးတဲ့ေဈးထက္ အမ်ားျကီးပိုေပးျပီး (ယခုေခတ္ ေဒာှလာ ၂.၃သန္းေလာက္ ေပးရတယ္လို့ သိရပာတယ္) သူတို့မိသားစုကို ၁နွစ္ စာခ်ုပ္နဲ့ သူ့ဆီမွာ ျပသဖို့ သေဘာတူညီခ်က္ ရရွိခဲ့ပာတယ္။ မဖံုးနဲ့ သားျဖစ္သူ တို့ဟာ ၁၈၈၇ မွာ လန္ဒန္ကေန ျပင္သစ္နိုင္ငံက နာမည္ေက်ာှ Folies Bergere ကိုလည္း ေရာက္သြားခဲ့ပာေသးတယ္။ အဲဒီေနာက္ သူတို့ဟာ ဘာနမ္နဲ့ သေဘာတူညီခ်က္အရ အေမရိကန္က ဘာနမ္ရဲ့ ဆပ္ကပ္ပြဲေတြမွာ လိုက္ပာ ေဖ်ာှေျဖခဲ့ျကတယ္။


ပံု(၅) မဖံုးတို့ကို အေမရိကားမွာ ျပစားခဲ့သည့္ Phineas Taylor Barnum (July 5, 1810 – April 7, 1891)

စာခ်ုပ္သက္တမ္း မကုန္ဆံုးမီကာလ ၁၈၈၈ ခုနွစ္ ေဖေဖာှဝာရီလမွာေတာ့ မဖံုးဟာ အေမရိကန္နိုင္ငံ ဝာရွင္တန္ဒီစီမွာ ကြယ္လြန္ခဲ့တယ္။ ၁၈၅၅ ကပဿပတိန္ ဟနရီယူး(လ္) လာတုန္းက သူမအသက္က ၃၁နွစ္ ဆိုခဲ့ေတာ့ ကြယ္လြန္ခ်ိန္မွာ အသက္ ၆၄နွစ္လို့ မွတ္ယူရပာတယ္။ သူ့ဈာပနကို ဝာရွင္တန္ဒီစီ သခဿင်ိုင္းမွာပဲ ျမန္မာ ထံုးတမ္းစဉ္လာ အတိုင္း သျဂဿငိုဟ္ ခဲ့တယ္လို့ သိရပာတယ္။


ေမာင္ဖိုးဆက္


ပံု(၆) ေမာင္ဖိုးဆက္

မဖံုး ကြယ္လြန္ သြားေပမယ့္ ေမာင္ဖိုးဆက္ဟာ သူ့မိန္းမနဲ့အတူ ဆက္ျပီး ပြဲေတြ ျပသခဲ့တယ္လို့ ယူဆရပာတယ္။ သူ့မိန္းမဟာ တခ်ိန္က နန္းတြင္းအပ်ိုေတာှ တစ္ဦး ျဖစ္ပာတယ္။ ေမာင္ဖိုးဆက္ဟာ တစ္ကိုယ္လံုး အေမြးေတြဖံုးေနေပမယ့္ ခားကေနစျပီး ဒူးအထိ မင္ေျကာင္အျပည့္ ထိုးထားတယ္ နူးညံ့သိမ္ေမြ့ျပီး ဉာဏ္ရည္လည္း မနိမ့္က်သလို ဆက္ဆံေရး ေကာင္းမြန္တယ္လို့ J.J. Weir ဆိုသူကလည္း မွတ္တမ္း တင္ခဲ့တယ္။

ေမာင္ဖိုးဆက္ အေျကာင္း ေနာက္ဆံုး ေနာက္ဆံုး ေတြ့ရတာက ၁၈၉၄ခုနွစ္မွာ ထုတ္ေဝခဲ့တဲ့ World's Columbian Dental Congress, Volume 1 မွာပာ။ အဲဒီအထဲက ဆရာဝန္တစ္ေယာက္ဟာ ေမာင္ဖိုးဆက္ကို ၁၈၉၁မွာ ေတြ့ဆံုခဲ့တယ္လို့ ဆိုပာတယ္။ သူ့ရဲ့ သြားေတြကို စစ္ေဆးျကည့္ဖို့ ျကိုးစားေပမယ့္ ပြဲစီစဉ္သူေတြက ခြင့္မျပုခဲ့ဘူးလို့ ဆိုပာတယ္။ အဲဒီေနာက္ပိုင္းမွာေတာ့ သူတို့ရဲ့ သတင္းေတြ ေပ်ာက္ကြယ္သြားခဲ့တယ္။


ကြဲျပားခ်က္မ်ား ထူးျခားခ်က္မ်ား

ဂ်ြန္ကေရာဖို့(ဒ္) နဲ့ ဟင္နရီယူး(လ္) ရဲ့ မွတ္တမ္းကို အေထာက္အထားျပု ေရးသားထားတဲ့ လူထုေဒာှအမာရဲ့ ေဈးေကာက္ လူေမ်ာက္ ေဆာင္းပားနဲ့ ျမေကတုရဲ့ ေဆာင္းပားေတြမွာ ထူးျခားတာ မေတြ့ရေပမယ့္ ဦးစိန္ေမာင္ဦးရဲ့ လူေမ်ာက္မိသားစုနွင့္ သိပဿပံပညာအျမင္ ေဆာင္းပားမွာေတာ့ ထူးျခားတာ ေတြ့ရပာတယ္။ ဦးစိန္ေမာင္ဦး ေဆာင္းပားမွာ ေလာနိုင္ငံမွ ေရာက္လာတဲ့ လူေမ်ာက္ကို ဦးေရြွေမာင္လို့ လက္ခံပာတယ္။ သူ့သမီး မယ္ဖံုးအထိ ဟုတ္ေနေပမယ့္ မယ္ဖံုးကေနေမြးလာတဲ့ လူေမ်ာက္ကေလးကိုလည္း ကိုေရြွေမာင္လို့ နာမည္ေပးထား ျပန္ပာတယ္။ ျပီးေတာ့ ေမာင္ေရြွေမာင္ေနာက္မွာ ေရြွမိနဲ့ ေရြွျမ ဆိုျပီး သမီးနွစ္ေယာက္ ထပ္ရေသးတယ္လို့ ဆိုပာတယ္။ ေရြွမိဟာ ေမာင္ေရြွေမာင္လိုပဲ အေမြးေတြနဲ့ ျဖစ္ပာသတဲ့။ ဒာေျကာင့္ မင္းတုန္းမင္းက သူတို့ ေမာင္နွမ နွစ္ေယာက္ကို မလြန္ေဈးရဲ့ ေဈးေကာက္အျဖစ္ စားေစတယ္လို့ ဆိုပာတယ္။ ဟင္နရီယူး(လ္)ရဲ့ မွတ္တမ္းအရဆိုရင္ သူနဲ့ ေတြ့တဲ့အခ်ိန္မွာ မဖံုးမွာ သားေယာက္်ားေလး နွစ္ေယာက္ ရွိေနပာျပီ။ သားအျကီးဟာ ဘာမွ မထူးျခားေပမယ့္ သားအငယ္ကေတာ့ မဖံုးလိုပဲ ျဖစ္ပာတယ္။ အျခားေသာ မွတ္တမ္း အေစာင္ေစာင္မွာ မဖံုးသား ေမာင္ဖိုးဆက္(ဆယ္) လို့ ေတြ့ရေပမယ့္ ဦးစိန္ေမာင္ဦးက ကိုေရြွေမာင္လို့ ေရးထားတာကေတာ့ ထူးဆန္းေနပာတယ္။ ဒဂုန္ခင္ခင္ေလး စာဆိုေတာှဝတဿထု ေရးသားရာမွာလည္း အမွတ္မွားျပီး ကိုေရြွေမာင္လို့ ေရးမိတယ္ ထင္မိပာတယ္။ ဦးေရြွေမာင္ဟာ ဟင္နရီယူး(လ္)တို့ မလာခင္ နွစ္မ်ားစြာကပဲ ဓားျပေတြ လက္ခ်က္နဲ့ ကြယ္လြန္ခဲ့ျပီးပာျပီ။ သူေျပာတဲ့ သမီးနွစ္ေယာက္ ဆိုတာကလည္း ဟင္နရီယူး(လ္) မွတ္တမ္းနဲ့ဆို မကိုက္ညီျပန္ပာဘူး။

ေမာင္သန္းေဆြ(ထားဝယ္)ရဲ့ လူေမ်ာက္ရွင္းတမ္းကေတာ့ သူရိယ ရုပ္စံုသတင္းက အေျကာင္းအရာကို ျပန္ျပီး ေဖာှျပထားတာပာ။ သူ့ဇာတ္လမ္းက ပံုျပင္လို ျဖစ္ေနေပမယ့္ နာမည္ေတြကေတာ့ အျခားေသာ မွတ္တမ္း အေစာင္ေစာင္နဲ့ အေတာှေလး ကိုက္ညီတာကို ေတြ့ရပာတယ္။ ဒာေပမယ့္ သူ့ဆီမွာေတာ့ လူေမ်ာက္အစဟာ ဦးေရြွေမာင္ မဟုတ္ဘဲ ဦးဘိုးေမာင္လို့ ဆိုပာတယ္။ ဦးဖိုးေမာင္ရဲ့ ပထမ မိန္းမနာမည္က မမိန္းခေလး ျဖစ္ပာသတဲ့။ ဦးဘိုးေမာင္ ေမ်ာက္ျဖစ္သြားတဲ့အခာ စကား မေျပာတတ္ေတာ့ဘူး ဆိုတာကေတာ့ ကေရာဖို့(ဒ္)ရဲ့ ကိုယ္ေတြ့နဲ့ လြဲပာတယ္။ မမိန္းခေလးဟာ ဦးဘိုးေမာင္ ေမ်ာက္ျဖစ္သြားျပီး ေပ်ာက္သြားတာေျကာင့္ သားနွစ္ေယာက္ကို ေခာှျပီး ထြက္သြားလိုက္တာ ျပန္ရွာလို့ မရေတာ့ပာဘူးတဲ့။ ဒာနဲ့ ဘုရင္က ဦးဘိုးေမာင္ကို ယူဝံ့တဲ့သူကို ဆုလာဘ္ထုတ္ျပီး ရွာေဖြတဲ့အခာ မွန္နန္းအပ်ိုေတာှထဲက ငားရြာစား မမျကီး ဆိုသူက လက္ခံတာေျကာင့္ ေပးစားပာသတဲ့။ သူတို့ကေန သားတစ္ေယာက္ သမီးတစ္ေယာက္ ေမြးဖြားပာသတဲ့။ သမီးျဖစ္သူ မပံုဟာ ဦးဘိုးေမာင္လို အေမြးေတြနဲ့လို့ ဆိုပာတယ္။ မပံု အရြယ္ေရာက္ေတာ့ ဘုရင္က သူ့အေဖတုန္းကလိုပဲ ဆုလာဘ္ထုတ္ျပီး မပံုကို ယူမယ့္သူကို ရွာေစတဲ့အခာ လူပ်ိုေတာှ ေမာင္ေမာင္ေလး ဆိုသူက လက္ခံလို့ မပံုနဲ့ ေပးစားပာတယ္။ မပံုကေန ပထမသား ကိုျကယ္၊ ဒုတိယသား ကိုဆယ္၊ တတိယသမီး မယ္မိ (သူရိယရုပ္စံုသတင္းမွာ ျပထားတဲ့ ရုပ္ပံုမွာေတာ့ လူေမ်ာက္မပံုနွင့္ သမီးအေထြး လူေမ်ာက္မေလး မယ္အိတို့ပံုလို့ ပာပာတယ္၊ စာမွားရိုက္သလား မသိပာ) တို့ကို ဖြားျမင္ပာသတဲ့။ ကိုဆယ္နဲ့ မယ္မိတို့ဟာလည္း မပံုလိုပဲ အေမြးေတြ ဖံုးလြွမ္း ေနပာသတဲ့။ ေနာက္ေတာ့ မယ္မိဟာ ဣနဿဒာေဒဝ ေစာင္းဆရာျကီးရဲ့ညီ ေမာင္ဘိုးထူးနဲ့ သင့္ျမတ္ျပီး လူေမ်ာက္မေလး တစ္ေယာက္ ေမြးဖြားပာသတဲ့။ ဒာေပမယ့္ မီးတြင္းထဲမွာပဲ မယ္မိ ကြယ္လြန္တယ္ ဆိုပာတယ္။ ေမြးလာတဲ့ လူေမ်ာက္မေလးလည္း ၃လ အရြယ္မွာ ကြယ္လြန္ပာသတဲ့။ မပံုနဲ့ ကိုဆယ္တို့ကေတာ့ သီေပာမင္းလက္ထက္ တိုင္ေအာင္ ေဈးေကာက္ ေကာက္စား လာလိုက္တာ သီေပာမင္း ပာေတာှမူတဲ့အထိ ျဖစ္တယ္လို့ ေဖာှျပထားပာတယ္။

Jan Bondeson ေရးတဲ့ The two-headed boy, and other medical marvels ဆိုတဲ့ စာအုပ္မွာေတာ့ ဘယ္စာအုပ္မွာမွ မပာေသးတဲ့ အေရးျကီးတဲ့အခ်က္ တစ္ခုကို ေတြ့ရပာတယ္။ သူတို့ ျပင္သစ္မွာ ရွိေနခိုက္ ဿျပင္သစ္နိုင္ငံသား Anthropologist တစ္ေယာက္ျဖစ္တဲ့ M. Guyot-Daubes က သူတို့ရဲ့ တာဝန္ခံ Farini ကို လာေတြ့ျပီး အင္တာဗ်ူးတစ္ခု လုပ္ခဲ့ပာတယ္။ အဲဒီမွာ မဖုံးရဲ့ ဖခင္ျဖစ္သူ ကိုေရြွေမာင္ရဲ့ ဇာတ္လမ္းကို သိရပာတယ္။ တကယ္ေတာ့ ကိုေရြွေမာင္နဲ့ လက္ထပ္ခဲ့တဲ့ အမ်ိုးသမီးဟာ ေဆြျကီးမ်ိုးျကီးထဲက ျဖစ္ပာတယ္တဲ့။ မိဖုရားအပား ခစားရသူ အဆင့္ျမင့္ နန္းတြင္းသူ တစ္ဦးလည္း ျဖစ္ပာသတဲ့။ ဘာသာေရးအဆံုးအမ တစ္ခုနဲ့ မကိုက္ညီတာကို ျပုမိတဲ့ အျပစ္ေျကာင့္ ဘုရင္က တံက်င္လ်ွိုသတ္ဖို့ အမိန့္ခ်မွတ္ျပီးခာမွ တလုတ္ကုန္းမွာ ကိုေရြွေမာင္ကို လက္ထပ္မယ္ဆိုရင္ အသက္ခ်မ္းသာေပးမယ္ ဆိုတာေျကာင့္ လက္ထပ္ခဲ့ရတာလို့ ဆိုပာတယ္။ ဒာေပမယ့္ ဒာဟာ ဖာရီနီက သူ့ရဲ့ ဇာတ္ေကာင္ေတြကို ပိုျပီး ထင္ရွားေစခ်င္လို့ ပိုပိုသာသာ ေျပာတာလည္း ျဖစ္နိုင္တယ္လို့ မွတ္ခ်က္ ေတြ့ရပာတယ္။ ကိုေရြွေမာင္ရဲ့ မိန္းမဟာ ေခ်ာေမာလွပတဲ့ ျမန္မာအမ်ိုးသမီး တစ္ေယာက္ ျဖစ္တယ္လို့ ကေရာဖို့(ဒ္)ရဲ့ မွတ္တမ္းမွာ ေတြ့ရပာတယ္။

ေမာင္ဖိုးဆက္ရဲ့ သမီးျဖစ္သူ မမိဟာ အသက္ ၁၈ နွစ္အရြယ္မွာ ကြယ္လြန္သြားတယ္လို့ ဘြန္ဒီဆန္ရဲ့ စာအုပ္ထဲမွာ ဆိုထားတယ္။ မမိ ဆိုတာကို ေမာင္ဖိုးဆက္ရဲ့ ညီမမဟုတ္ဘဲ သမီးျဖစ္သူလို့ ေဖာှျပခဲ့တယ္။ ဒာေပမယ့္ ၁၈၇၁ ခုနွစ္ထုတ္ အိနဿဒိယေန့စဉ္သတင္းစာ မွာေတာ့ အသက္ ၄၅နွစ္အရြယ္ အမ်ိုးသမီးျကီး၊ အသက္၂၀ အရြယ္ ေယာက္်ား၊ ၁၁ နွစ္ သမီးတစ္ေယာက္ လို့ ပာရွိခဲ့တာမို့ မမယ္ဟာ ေမာင္ဖိုးဆက္ေအာက္ ကိုးနွစ္ငယ္တဲ့ ညီမလို့ ယူဆရပာတယ္။ Buchanan's Journal of Man, February 1887 Volume 1, Number 1 ထဲမွာလည္း ေမာင္ဖိုးဆက္မွာ သားသမီး မရွိဘူးလို့ ဆိုထားတာမို့ မမိဟာ ေမာင္ဖိုးဆက္ရဲ့ ညီမ ျဖစ္ဖို့ မ်ားတယ္လို့ ထင္မိပာတယ္။ ေအာက္က ဓာတ္ပံုအရ ဆိုရင္လည္း အမ်ိုးသမီးငယ္ဟာ ေမာင္ဖိုးဆက္ရဲ့ သမီး ဘယ္လိုမွ မျဖစ္နိုင္ပာဘူး။


ပံု(၇) From Martin Monestier's Human Oddities.

ဒီပံုဟာ Martin Monestier ရဲ့ Human Oddities ဆိုတဲ့ စာအုပ္ထဲမွာ ပာတဲ့ပံုပာ။ ဒီပံုမွာ မဖံုးထိုင္ေနတဲ့ ထိုင္ခံုဟာ တျခားပံုေတြမွာ ထိုင္ေနတဲ့ ထိုင္ခံုနဲ့ မတူပာဘူး။ ျပီးေတာ့ ပံုထဲက သားျဖစ္သူ ေမာင္ဖိုးဆက္ဟာလည္း ေတာှေတာှငယ္ေသးတာကို ေတြ့ရပာတယ္။ တခ်ို့ကေတာ့ အလယ္မွာ ရပ္ေနတဲ့ လူဟာ မဖံုးရဲ့ ေယာက္်ား ေမာင္ဖိုးဆက္ရဲ့ အေဖ ျဖစ္လိမ့္မယ္လို့ တြက္ဆျကပာတယ္။


ပံု(၈) Maphoon, Moung-Phoset and Mah-Me. The original Goss photograph from which the La Nature (1875) illustration was engraved

ပံု(၈) ကေတာ့ ၁၈၇၅ မွာ ရိုက္ထားတဲ့ပံု ျဖစ္ပာတယ္။ ၁၈၈၆ ဇြန္လထဲမွာ မမိ ဆံုးတယ္။ နိုင္ငံျခား သြားခာနီး ျမန္မာျပည္ထဲမွာပဲ ဆံုးတယ္လို့ သိရပာတယ္။ ဒီပံုဟာ မမိမကြယ္လြန္မီ ရိုက္ကူးတဲ့ပံု ျဖစ္တာမို့ အသက္ရွင္လ်က္သား လူထူးဆန္း မိသားစု သံုးေယာက္ကို တစ္စုတေဝးထဲ ေတြ့ရတာမို့ ထူးျခားတဲ့ပံုလို့ သတ္မွတ္ရပာမယ္။


ပံု(၉) မဖံုးတို့ မိသားစု နိုင္ငံျခား မသြားမီပံု

အထက္က ပံု(၉) ဟာလည္း ထူးျခားပာတယ္။ ဒီပံုအလယ္မွာ ရပ္ေနတဲ့ နိုင္ငံျခားသားကို ေမာင္သန္းေဆြ(ထားဝယ္)က ဂ်ြန္ကေရာဖို့(ဒ္)နွင့္ ကိုေရြွေမာင္ မယ္ဖံုတို့ မိသားစုလို့ နာမည္ တပ္ထားပာတယ္။ ပံု(၁၀)နဲ့ တိုက္ဆိုင္ျကည့္တဲ့အခာ ရပ္ေနတဲ့ နိုင္ငံျခားသားဟာ သူတို့ကို နိုင္ငံျခား ပို့ေပးခဲ့တဲ့ အီတလီအရာရွိ Captain Paperno မ်ား ျဖစ္မလားလို့ စဉ္းစားမိတယ္။ ဒာေပမယ့္ ရုပ္သြင္က အီတလီထက္ အဂဿငလိပ္လူမ်ိုးနဲ့ ပိုတူေနပာတယ္။ ဒာမွမဟုတ္ သူတို့ရဲ့ တာဝန္ခံအျဖစ္ ေဆာင္ရြက္ခဲ့တဲ့ ကပဿပတိန္ Farini မ်ားလားလို့ ထင္မိပာတယ္။ ဒီပံုမွာပာတဲ့ ယာဘက္ အစြန္ဆံုးက အမ်ိုးသမီးဟာ ေမာင္ဖိုးဆက္ရဲ့ မိန္းမ နန္းတြင္းအပ်ိုေတာှ ျဖစ္ပာတယ္။ ေအာက္က ထိုင္ေနတဲ့သူကေတာ့ မဖံုး မ်က္စိမေကာင္းေတာ့လို့ ဝတ္ျကီးဝတ္ငယ္ ျပုစုဖို့ ေခာှထားတဲ့သူ ျဖစ္ပာတယ္။ ဂ်ြန္ကေရာဖို့(ဒ္)ဟာ May 11, 1868 မွာ ကြယ္လြန္ခဲ့တာမို့ ကြယ္လြန္ခ်ိန္မွာ မဖံုးအသက္ ၄၆နွစ္၊ ေမာင္ဖိုးဆက္အသက္ ၁၅နွစ္ေလာက္သာ ရွိေနဦးမွာပာ။ ၁၅နွစ္မွာ ေမာင္ဖိုးဆက္ အိမ္ေထာင္ မက်ေလာက္ေသးပာဘူး။


ပံု(၁၀) ေမာင္ဖိုးဆက္မိန္းမ၊ ေမာင္ဖိုးဆက္၊ မဖံုး၊ မဖံုး၏ အကူလူ Charles Eisenmann cabinet card, 1887 (Mitchell).

ပံု(၉) က ျမန္မာျပည္က မထြက္ခြာခင္ ရိုက္ထားတာလို့ ယူဆခ်င္စရာ ျဖစ္ျပီး ပံု(၁၀) ကေတာ့ နိုင္ငံျခားေရာက္မွ ရိုက္ထားတဲ့ပံု ျဖစ္ပာတယ္။ ဘာလို့လဲဆိုေတာ့ ေနာက္ပံုဟာ ၁၈၈၇ ခုနွစ္မွာ ရိုက္ထားတာ ျဖစ္ျပီး အဲဒီပံုမွာ ေတြ့ရတဲ့ သူတို့ရဲ့ အဝတ္အစား၊ လက္ဝတ္တန္ဆာ စတာေတြကို ပထမပံုမွာ မေတြ့ရလို့ပာပဲ။ ေနာက္ျပီး ေမာင္မ်ိုးဆက္ရဲ့ မိန္းမေရာ၊ မဖံုးရဲ့ အကူေကာင္ေလးေရာ ပံု(၁ဝ)ေလာက္ မဝေသးတာကို ေတြ့ရပာတယ္။

လူထုေဒာှအမာရဲ့ စာအုပ္ထဲမွာ လူေမ်ာက္ ေမာင္နွမကို မလြန္မင္းသားျကီးက မလြန္ေဈးျကီးရဲ့ ေဈးေကာက္ ခန့္အပ္တယ္လို့ ပာဝင္ပာတယ္။ ေမာင္သန္းေဆြ(ထားဝယ္)ရဲ့ လူေမ်ာက္ရွင္းတမ္းမွာလည္း မဖံုးမွာ ကိုျကယ္၊ ကိုဆယ္၊ မမိ ဆိုျပီး သားသမီး သံုးေယာက္ ရွိတယ္လို့ သူရိယရုပ္စံုမဂဿဂဇင္းက ဆိုထားတဲ့အေျကာင္း ပာတဲ့အတြက္ အထက္က အခ်က္အလက္ေတြ၊ ဓာတ္ပံုေတြနဲ့ ဆက္စပ္ျကည့္လိုက္မယ္ ဆိုရင္ ေမာင္ဖိုးဆက္ ဒာမွမဟုတ္ ေမာင္ဖိုးဆယ္ နဲ့ မမိ ဟာ ေမာင္နွမသာ ျဖစ္ဖို့ ေသခ်ာသေလာက္ ျဖစ္ေနပာျပီ။

၁၈၆၈ ခုနွစ္မွာ Captain Houghton ဆိုသူက မဖံုးတို့ မိသားစုရဲ့ ဓာတ္ပံုေတြကို လန္ဒန္မွာ ျပသခဲ့တယ္။ အဲဒီအခ်ိန္မွာ မဖံုးအသက္ ၄၄နွစ္၊ သားအျကီးက ၁၈နွစ္၊ သားအငယ္က ၁၄နွစ္ အသီးသီး ရွိေနျကျပီ ျဖစ္ပာတယ္။ ျပီးေတာ့ သူကေန ေဒာက္တာ ဟာမန္ဘီဂယ္ကို ေပးပို့ျပီး သိပဿပံစာေစာင္ေတြမွာ ေဖာှျပခဲ့ပာတယ္။ သူတို့ရဲ့ အျခား ဓာတ္ပံု ေတာှေတာှမ်ားမ်ားကို ရိုက္ကူးခဲ့ျကသူေတြက L.Allen.Goss၊ Le Double AF၊ Hossay စတဲ့သူေတြ ျဖစ္ပာတယ္။ သူတို့ရဲ့ ဓာတ္ပံုေတြဟာ အခုခ်ိန္ထိ ျပင္သစ္နိုင္ငံ ပဲရစ္ျမို့က Musee de l'Homme ျပတိုက္၊ British Museum (Natural History)၊ Royal Anthropological Institute in London စတဲ့ ေနရာေတြမွာ ရွိေနပာေသးတယ္။

အေမရိကန္ ဝာရွင္တန္ဒီစီ သခဿင်ိုင္းမွာ မဖံုးကို သျဂဿငိုဟ္ခဲ့တာမို့ သူတို့ဆီက မွတ္တမ္းေတြကို ျပန္လည္ စစ္ေဆးျကည့္နိုင္ရင္ ကြင္းဆက္ ေပ်ာက္ကြယ္ေနတဲ့ ေမာင္ဖိုးဆက္တို့ရဲ့ အေျကာင္းေတြကိုလည္း သိေကာင္း သိလာနိုင္စရာ ရွိပာတယ္။


ဟင္နရီနယူး(လ္) ေထာက္ျပခဲ့တဲ့ ကေရာဖို့ဒ္ မွားျပီးေရးဆြဲခဲ့ေသာ ဦးေရြွေမာင္နဲ့ သမီးမဖံုးပံု


မဖံုး၊ ေမာင္ဖိုးဆက္နဲ့ မမိတို့ကို ေတြ့ရစဉ္ (မမိမကြယ္လြန္ခင္ေလးက ရိုက္ထားတဲ့ပံု ျဖစ္မယ္)


မဖံုးနဲ့ ေမာင္ဖိုးဆက္ (မဖံုးအသက္ေတာှေတာှ ျကီးေနျပီ)


မဖံုး


မဖံုးငယ္ငယ္၊ ေမာင္ဖိုးဆက္ အသက္ ၂ဝေလာက္မွာ ရိုက္ထားတဲ့ပံု ျဖစ္မယ္လို့ ထင္ရတယ္။ မမိမွာ အေတာှငယ္ေသးတာ ေတြ့ရပာမယ္။


မဖံုးရဲ့ အေမြးေပာက္ပံုကို မွတ္တမ္းတင္ထားပံု























ေရြွေမာင္

၁၇၉၆ ေမြး
၁၈၀၁ ဘျကီးေတာှဆီေရာက္
၁၈၁၈ အိမ္ေထာင္က် အသက္ ၂၂
၁၈၁၉-၁၈၂၆ ကေလး ေလးေယာက္ေမြး ပထမ ၂ေယာက္ေသ
၁၈၂၁ မွာ တတိယ သမီးေမြး
၁၈၂၄ မွာ သူ့ဗီဇ အျပည့္ပာတဲ့ သမီး မဖံုးကိုေမြး
၁၈၂၆ ကေရာဖို့နဲ့ေတြ့ အသက္ ၃၀
၁၈၅၅ မတိုင္ခင္မွာ ကိုေရြွေမာင္ ကြယ္လြန္


မဖံုး

၁၈၂၄ မွာ ေမြး
၁၈၅၅ စက္တင္ဘာ ၁၈ မွာ Henry Yule တို့နဲ့ေတြ့
၁၈၅၀ သားအျကီးကိုေမြး
၁၈၅၄ မွာ သူ့ဗီဇ အျပည့္ပာတဲ့ သား ေမာင္ဖိုးဆက္ကို ေမြး
၁၈၆၃ မွာ သူ့ဗီဇ အျပည့္ပာတဲ့ သမီး မမိကို ေမြးတယ္လို့ ခန့္မွန္းရ
၁၈၈၆ ဇြန္လ သမီး မမိ ကြယ္လြန္
၁၈၈၆ နွစ္ကုန္ပိုင္းေလာက္မွာ အဂဿငလန္ကို သြား
၁၈၈၈ ေဖေဖာှဝာရီလ အေမရိကန္နိုင္ငံ ဝာရွင္တန္ဒီစီမွာ ကြယ္လြန္


ေမာင္ဖိုးဆက္

၁၈၅၄ မွာ ေမြးဖြား
၁၈၈၅ မွာ မနဿတေလးကေန ေတာထဲကို ထြက္ေျပး
၁၈၈၆ နွစ္ကုန္ပိုင္းေလာက္မွာ အေမ၊ မိန္းမ၊ အကူတစ္ေယာက္နဲ့အတူ အဂဿငလန္ကို ထြက္ခြာ
၁၈၈၆ နွစ္ကုန္ပိုင္းေလာက္အထိ Barnum လန္ဒန္ျမို့ ပီကာဒလီလမ္းေပာှက Egyptian Hall မွာ ေဖ်ာှေျဖ
၁၈၈၇ ျပင္သစ္နိုင္ငံ ပဲရစ္ျမို့က Folies Bergere မွာ ေဖ်ာှေျဖ
၁၈၈၇ ေနာက္ပိုင္း Barnum အဖြဲ့နဲ့ အေမရိကန္တစ္ခြင္ လွည့္လည္ျပသတယ္လို့ ခန့္မွန္းရ



References

• စာဆိုေတာှ၊ ဒဂုန္ခင္ခင္ေလး
• ရတနာပံုမနဿတေလး မနဿတေလး က်ြန္မတို့မနဿတေလး၊ လူထုေဒာှအမာ
• နန္းမူနန္းရာ ျမေကတု စာေပာင္းခ်ုပ္၊ ျမေကတု
• ဝိုးတဝားသမိုင္းပံုရိပ္မ်ား၊ ဦးစိန္ေမာင္ဦး
• ထီးအေငြ့နန္းအေငြ့၊ ေမာင္သန္းေဆြ (ထားဝယ္)
• Journal of an embassy from the governor general of India to the court of Ava by John Crawfurd
• A narrative of the mission sent by the governor-general of India to the court of Ava in 1855, with notices of the country, government, and people (1858)
• The Human Hair: It’s Structure, Growth, Diseases, And Their Treatment (1869)
• The Two-Headed Boy, And Other Medical Marvels By Jan Bondeson
• Journal of the Royal Society of Medicine, Volume 89, July 1996, pp. 403-408
• Transactions of the Ethnological Society of London, Vol. 7 (1869), pp. 53-59
• Transactions / World's Columbian Dental Congress, Volume 1 (1894), pp. 260-261
• http://www.munseys.com/diskfive/buma.htm#1_0_13
• http://www.phreeque.com/mah_phoon.html
• http://library.syr.edu/digital/guides/print/becker_eisenmann_prt.htm
• http://www.nationalarchives.gov.uk/imagelibrary/entertainment/default.htm
• http://www.quasi-modo.net/Very_Hairy_Women.html
• http://www.mdig.com.br/index.php?itemid=9323